Strzybóg – słowiański bóg wiatru

Dawcą deszczu u Słowian był Perun – pan słowiańskiego panteonu, gromowładny bóg, ewentualnie wspomagająca go Perperuna. Sam deszcz to jednak za mało, by zapewnić człowiekowi obfitość plonów, gdyż ktoś powinien zadbać także o to, by chmury deszczowe zaprowadzić we właściwe miejsce na świecie. Do tego zadania właściwym narzędziem wydaje się wiatr, który w wierzeniach Słowian również ma swojego boskiego operatora – Strzyboga (Striboga).

Strzybóg był słowiańskim bóstwem odpowiedzialnym za wiatry. Bóg ten pojawiał się w wierzeniach Słowian wschodnich, gdzie powszechnie kojarzony był z wiatrem. W XI-wiecznej Powieści minionych lat Strzybóg został wyróżniony jako jedne z bóstw, którym wznoszono posągi w Kijowie. Wspomina się je jednak wyłącznie w kontekście imienia i istniejącego kultu. Narrator nie określa jego funkcji ani nie opowiada nic więce o poszczególnych bogach. Przywołuje ich tylko po to, by wspomnieć, czyje pomniki stały kiedyś w miejscu, gdzie postawiono cerkiew św. Wasyla. Lepsze wskazówki co do kompetencji Strzyboga przynosi nam Słowo o wyprawie Igora, gdzie wiatry wiejące od morza są określone mianem „wnuków strzybogowych”:

Być gromowi wielkiemu, iść deszczowi strzałami od Donu […] o ziemio ruska, jużeś zaszła za góry; oto wiatry, Striboży wnuki, wieją od morza strzałami na chrobre pułki Igorowe, ziemia tętni, rzeki mętnie cieką prochy pola przykryły, łopocą chorągwie.

Językoznawcy długo starali się ustalić etymologię nazwy Strzybóg. Dla wielu oczywiste jest to, że drugim członem tego imienia jest cząstka -bóg, która łączyłaby to imię ze sferą boską, aczkolwiek językoznawcy rozbijają ten wyraz na dwa sposoby Strzy- i -bóg oraz Strzyb– i -óg, powołując się przy tym na podobieństwo w budowie do imienia Swaróg. Pierwszy człon teonimu Strzybóg wyprowadzano od języków rozmaitych ludów. Łączono go na przykład z praindoeuropejskim *ster-, które oznaczały „ciec”, „biec”, „przemieszczać się”, „rozpościerać się”, co uzasadniałoby skojarzenie Strzyboga nie tylko z wiatrem, ale z rozprzestrzenianiem się dóbr.

Prasłowiańską formę tego teonimu rekonstruuje się jako *Strybogъ. Za rozbiciem wyrazu m. in. na człon *stryb– przemawia fakt, że istnieją w językach słowiańskich nazwy miejscowe i nazwiska zawierające tę cząstkę. Warto także przyjrzeć się niektórym słowom: ros. стрыбый (strybyj) 'prędki, bystry’, ros. gw. стрива́ть (stribat`) 'błyskać’, ukr. стрибати (strybaty) 'uciekać, lecieć’, a także rekonstruowanej prasłowiańskiej formie czasownika *strybati 'skakać’. Zagadkową sprawą jest obecność tego członu w wyrazach związanych z prądami wodnymi, który jest obecny także w językach bałtyjskich. Pomimo dużego podobieństwa brzmieniowego Strzyboga i demonicznych strzyg, nie uważa się, by te wyrazy były ze sobą blisko związane. Choć na pewno Strzyboga ze strzygami łączy żywioł powietrza – strzygi ukrywały się pod postaciami sów i atakowały swoje ofiary w locie.

Brückner zwracał również uwagę na to, że pomyślny wiatr bywał określany właśnie jako stryj. Często też Strzybóg był łączony z rozdawaniem bogactw. W tym zakresie kompetencje Strzyboga nakładałyby się zatem częściowo z Dadźbogiem. Różniłoby ich jednak to, że Dadźbóg jest bogiem bogactwa, podczas gdy Strzybóg rozdawał część odpowiednią do rozdania.

A. Gieysztor widzi podobieństwa Strzyboga do irańskiego boga Waju – bóstwa nieskończonej przestrzeni, które utożsamia się z powietrzem i atmosferą, a także obdarowywaniem ludzi. Waju w mitologii wedyjskiej towarzyszy jako woźnica samemu potężnemu Indrze, co może być pewną wskazówką, że i wśród Słowian bóg wiatrów mógł być bliskim współpracownikiem najważniejszego spośród bogów. W mitologii nordyckiej podobne funkcje przypisywano bogowi o imieniu Njörðr (Njordr).

Jeśliby szukać dla Striboga kontekstu wierzeniowego, to najłatwiej łączyć go z powszechnym wśród Indoeuropejczyków antropomorfizowaniem zjawisk atmosferycznych. Wśród tych ludów wiatry szkodliwe bądź pożyteczne zawsze wciągane były w religijny kontekst. Serbski wiatr południowy ma nazwę coravac, co znaczy tyle co „Jednooki”, zaś bułgarski wiatr tbmićarin niesie ciemność i oślepia. Groźne wichry powietrzne budziły ludzki lęk, zwłaszcza że w wietrze przejawiać mogła się dusza istoty potępionej (otrutych, topielców lub wisielców). Gdzieniegdzie wierzono w to, że dusze te toczą ze sobą niekończącą się wojnę, której skutkiem ubocznym są głośne podmuchy wiatrów. Słowiańskim odpowiednikiem takiej wiary są słynni płanetnicy, których można traktować jako demonicznych pomocników Strzyboga.

Autor: Dušan Božić ©

Śladem kultu Strzyboga mogą być nazwy miejscowe, takie jak Стрибожь (Stribož) w guberni nowogrodzkiej i jezioro Стрибоже (Stribože), a także obecna w województwie kijowskim rzeka Стрибожская (Strybożskaja). Dowodziłoby to, że bez wątpienia Strzybóg był dobrze znany wśród Słowian wschodnich, ale na uwagę zasługuje fakt, że toponimiczne ślady kultu Strzyboga możemy odnaleźć także na naszych ziemiach: wieś Strzyboga pod Skierniewicami bądź też wzmiankowany w XIII w. strumień Striboc pod Tczewem. Zagadkowa jest także etymologia połabskiej nazwy Striboz, która była wzmiankowana w 1122 r.

Być może to pewna wskazówka za tym, że kult Strzyboga był znany co najmniej jeszcze Słowianom zachodnim, aczkolwiek na gruncie polskim możemy odnaleźć jeszcze jednego boga wiatru – wzmiankowanego przez Macieja Miechowitę Pogwizda bądź Pochwista, łączonego także z bóstwami o imionach Pogoda i Niepogoda (w podobny sposób dzielono wedyjskiego Waju: Waju dobry i zły).

Bóstwo to należy traktować jako samodzielne, niebędące hipostazą żadnego z innych bogów, choć warto pamiętać o tym, że pełniło raczej funkcję poboczną, będąc pomocnikiem dla ważniejszych bóstw atmosferycznych. Nie oznacza to jednak, że Strzybóg nie był potężny, gdyż o jego mocy świadczą chociażby potężne podmuchy, które niejednokrotnie zadały poważne szkody człowiekowi.

Źródło:

  • A. Brückner, Mitologia słowiańska.
  • A. Gieysztor, Mitologia Słowian.
  • A. Szyjewski, Religia Słowian.
Podobał Ci się artykuł? Rozważ postawienie nam kawy. Utrzymanie strony kosztuje, a nasze treści tworzymy za darmo.
Postaw mi kawę na buycoffee.to