Zapewne niejednokrotnie zastanawialiście się na jakich instrumentach mogli grywać dawni Słowianie by umilić sobie czas. Wszyscy kojarzymy biblijnego Dawida – wirtuoza harfy bądź też starogreckich grajków, wydobywających dźwięki z prymitywnych lir. O sposobie tworzenia muzyki przez Słowian większość z nas wie jednak niewiele. Badania archeologiczne pokazują, że do tworzenia muzyki Słowianie wykorzystywali bębny, gęśle, flety, piszczałki, rytualne rogi, gwizdki, grzechotki, tarła, dzwonki, a także prymitywne instrumenty strunowe. Rozmaite kontynuacje pradawnych instrumentów zdołały przetrwać za sprawą muzyki ludowej, która z natchnieniem czerpała i czerpie z pradawnych wzorców.
Dziś przyszła pora, by powiedzieć co nieco o dwóch pradawnych instrumentach strunowych: południowosłowiańskiej gadulce i wschodniosłowiańskim gudoku. Instrumentach, które jak same nazwy wskazują, służyły do wszczynania w pobliżu radosnego hałasu, swoistego „rozgadywania” otoczenia. Warto omówić je tutaj razem, gdyż są to instrumenty bardzo podobne do siebie zarówno w budowie, jak i brzmieniu. Niestety, tylko jeden z nich zdołał na stałe przetrwać w słowiańskiej muzyce ludowej.
Gadulka (bułg. Гъдулка) to bułgarski instrument strunowy z grupy smyczkowych o bardzo wdzięcznej nazwie, która sugeruje jego funkcję – rozbawianie towarzystwa swym brzmieniem. Gadulka składa się z pudła rezonansowego (wyżłobionego z jednego kawałka drewna i zakrytego jedną deską), stosunkowo krótkiego i bezprogowego gryfu, trzech metalowych strun głównych i dziesięciu burdonowych. Gadułka jest jednym z najbardziej popularnych instrumentów smyczkowych w Bułgarii, typowym dla dolin Tracji, żywo dziś wykorzystywanym w regionalnej muzyce folkowej.
Korpus według starej tradycyjnej technologii drążony był z jednego kawałka drewna, najczęściej jaworu, który wyróżnia się bardzo wysoką jakością dźwięku. Trzy główne metalowe struny są umieszczone nad płytą rezonansową przez most, zwany osłem. Na instrumencie można grać rodzajem smyczka wykonanego z włosia końskiego. Jednym z bardziej znanych wirtuozów gadułki jest bułgarski muzyk, Yordan Wasilew, znany jako jeden z najwybitniejszych mistrzów gry na tradycyjnych instrumentach muzycznych i dyrygent tarckiej orkiestry. Specyfika gry na gadulce polega na oparciu tego instrumentu na kolanie i późniejszym pocieranie o struny za pomocą smyczka techniką paznokciową. Współcześnie jednak coraz częściej można spotkać się z graniem na gadulce na stojąco, wszystko za sprawą specjalnego paska, który po zarzuceniu go przez ramię zapewnia muzykowi stabilną pozycję podczas gry.
Próbki możliwości gadulki:
Instrumentem o bardzo podobnej konstrukcji jest wielkoruski gudok lub hudok (ros. i ukr. гудок). Gudok, podobnie jak gadulka, składa się z pudła rezonansowego, gryfu i trzech strun. By na nim zagrać, instrument również należy oprzeć o kolano, po to by następnie zagrać na nim za pomocą rytmicznych pociągnięć. Pudełko rezonansowe gudoka zwykle ma kształt owalu lub gruszki. Smyczek do gry na gudoku ma charakterystyczny kształt łuku. Kształt ten jest nieprzypadkowy, gdyż przypuszcza się, że protoplastą wszystkich słowiańskich instrumentów smyczkowych był tzw. łuk muzyczny.
Na podstawie eposów historycznych i pieśni można wnioskować, że gra na gudoku towarzyszyła wielkim i tłumnym uroczystościom. Nie zawsze jednak na gudoku grywano w pozycji siedzącej. Wprawiony muzyk był w stanie zagrać na tym instrumencie w pozycji stojącej bądź nawet w czasie tańca. Tego typu praktyki było można dostrzec u skoromochów – wędrownych średniowiecznych aktorów, zajmujących się zabawianiem towarzystwa. Gudok przetrwał jako instrument ludowy przez kilka wieków. Wszystkie współczesne repliki gudoka bazują na kilku częściach tego instrumentu odkrytych podczas wykopalisk na terenie Nowogrodu Wielkiego. Kilkukrotnie próbowano przywrócić ten zacny instrument do muzyki. W operze Kniaź Igor Alexandra Borodina zawarto nawet specjalną partię muzyczną będącą próbą rekonstrukcji brzmienia tego instrumentu. Co ciekawe, w zachodniej Ukrainie na terenie Karpat nazwą hudok zwykło nazywać się również małe ludowe skrzypce, a także jeszcze mniejszy obój.
Próbka brzmienia gudoka (wraz z komentarzem naukowym):
