Wierzba to bez wątpienia jedno z najbardziej „polskich” drzew. Śmiało można postawić tezę, że w naszej rodzimej, polskiej kulturze jest ona obecna „od zawsze”. Myślę, że posunąć się można nawet dalej, a mianowicie, nim przybyliśmy na nasze ziemię, to wcześniej zostały one zamieszkane właśnie przez wierzby. Co ciekawe, w kulturze ludowej wierzba posiada dwojakie znaczenie. Po pierwsze jest to drzewo życia, utożsamiane z płodnością i siłami witalnymi. Ale z drugiej strony to właśnie owo drzewo uważane jest za iście szatańską roślinę. Z wierzbowych nitek czarownice miały wić miotełki na których latały nad sklepieniem.
Przełom marca i kwietnia to czas wczesnej wiosny i powolnego budzenia się do życia całej przyrody. Kiedy to jeszcze inne rośliny, drzewa, krzewy ledwie zaczynają wypuszczać pierwsze pączki, tak wierzby już całe mienią się jasno biało-srebrnymi kuleczkami. Wierzbie nie są straszne nieprzychylne warunki naturalne. Drzewa te potrafią rosnąć wzdłuż drogi, jak i na podmokłych bagniskach. Jedno jest pewne, pierwsze wierzbowe bazie są oznaką powoli rozkwitającej wiosny, jak i przypominają, że już niedługo nastanie czas Wielkiejnocy.
Tradycja Niedzieli Palmowej przywołuje pamiątkę wjazdu Jezusa do Jerozolimy na tydzień przez zmartwychwstaniem. Miejscowa ludność chcąc oddać hołd przyszłemu Mesjaszowi witała go u wrót miasta oliwnymi, czy też palmowymi gałązkami. W kulturze polskiej oliwne gałązki zostały zastąpione przez wierzbowe witki. Jednak to wcale nie jest przypadek, że ten honorowy zaszczyt przypadł właśnie wierzbie. W poniższym tekście postaram się przedstawić związki oliwnej gałązki z wierzbową nitką oraz opowiedzieć, co nieco o tym jak to tradycje Kwietnej Niedzieli ewoluowały przez lata.
Rozważania na temat wielkanocnej palmy rozpocznę od tego, że palma należy do tych elementów liturgii kościelnej, które znalazły zastosowanie również w praktykach zabobonnych. Tradycje i wierzenia związane z wierzbą na terenach Polski są bez wątpienia mieszaniną wielu wierzeń i kultur. W owych wierzeniach najwięcej elementów można odnaleźć z tradycji judeochrześcijańskiej, starogreckiej, celtyckiej, jak i rodzimej słowiańskiej. Jednym z najbardziej rozpowszechnionych obyczajów jest bez wątpienia ten polegający na święceniu wielkanocnych palm w Niedzielę Palmową. Najprostszą, najbardziej znaną palmą była, jak i jest gałązka wierzbowa w pełni obsypana srebrnymi baziami, niekiedy też nazywanymi kotkami.
Wierzbowa gałązka stała się elementem świąt Wielkanocnych nie tylko dlatego, że wcześnie zakwita. Tutaj należy powrócić do starych, pradawnych jeszcze przedchrześcijańskich wierzeń, kiedy to temu drzewu przypisywano magiczne znaczenia. Poganie wierzyli, że wierzbowe korony, jak i pnie były zamieszkiwane przez dobre, opiekuńcze duchy. Duch ten miał się opiekować człowiekiem, jak i całym jego dobytkiem. Następnie wierzba stała się symbolem płodności, To do niej modliły się ludy pasterskie, aby zwierzęta mnogo się rozmnożyły. Przezorny pastuszek zaganiał swoje stado pod wierzbową koronę, aby da raczyła udzielić zwierzętom swej płodnej mocy. Dlatego też w wielu ludowych wierzeniach przetrwał pogląd mówiący o tym, że gałązki święcone w Palmową Niedzielę posiadają szczególne moce. Przede wszystkim mają one zapewniać wszelakie dobra, takie jak np.: zdrowie, bogactwa, szczęście w życiu, w rodzinie, jak i w hodowli zwierząt domowych.
Jeszcze na początku XX wieku ludzie po wyjściu z kościoła uderzali się wzajemnie świeżo poświęconą palmą składając sobie przy tym jak najlepsze życzenia. Bicie wierzbowymi witkami pełniło funkcję swoistego rytuału. Miało ono pobudzić siły żywotne uderzanego, dziewczętom przysporzyć urody, a chłopcom odwagi. A przy tym wszystkim bijący usprawiedliwiali się słowami: „to nie ja biję, to wierzba bije”. Obowiązkiem gospodarza było, aby po powrocie z kościoła obchodził chałupę i uderzał w nią trzy razy z każdej strony. Miało to zapewnić oczywiście szczęście i uchronić od klęsk żywiołowych, takich jak burza, czy pożar. Podobnie czyniono z budynkami gospodarskimi. Wierzbowe bazie posiadały także właściwości ochronne dla ludzkiego ciała. W Kwietną Niedzielę siadano przy stole całymi rodzinami i każdy z domowników wyskubywał z wierzbowej gałązki bagniątka, a następnie je połykał. Wierzono, że w ten sposób można się ustrzec przed bólem gardła, urokami, przed chorobami wewnątrz ciała, a przede wszystkim bazie miały pełnić funkcję amuletu, którego zadaniem było odstraszanie złych, nieczystych sił od duszy i ciała człowieka.
Resztę wielkanocnego bukietu wkładano za święty obraz, aby przez cały bieżący rok chroniła dom od pożaru, burzy, wiatru a domowników od zarazy. Część gałązki kładzono pod pierwszą skibę ziemi, aby uchronić rolę od suszy i nadmiernych ulew. A plony miały być jak wierzba wysokie, twarde i odporne na niedogodności. Zadaniem palmy było też chronienie krów przed urokiem, aby nie dawały niedobrego mleka.
Polskie palmy wielkanocne najczęściej przypominają pionowe, smukłe bukiety kwiatów. Wysokość palmy uzależniona jest od gustu twórcy. Według tradycji palmowy bukiet powinien zawierać wierzbowe gałązki, które wiosną obsypane są puszystymi, srebrzystymi baziami (zwanymi także kotkami lub bagniątkami). Palmowy bukiet musi zawierać także tzw. rośliny wiecznie zielone np.: gałązkę tui, świerku, bukszpanu, borówek leśnych lub cisu. Całość przybierana jest kolorowymi wstążeczkami i suszonymi, sztucznymi lub papierowymi kwiatkami.Obecnie w całej Polsce bardzo popularne są tzw. palmy wileńskie, które mają kształt barwnych pałek. Przez Polaków mieszkających w okolicach Wilna zwane są wałkami. Robi się je z kwiatów, farbowanych kłosów, z różnych suszonych traw i mchów, misternie układanych i wiązanych na patykach. W przeszłości ten typ występował wyłącznie w okolicach Wilna oraz na przygranicznych terenach polsko-litewskich, współcześnie palmy wileńskie znane są i wytwarzane w całej Polsce.
W kilku regionach Polski istnieje tradycja robienia okazałych palm osiągających niekiedy 2 i 3 metry wysokości. Są to: Karpaty Zachodnie, Podhale i Pogórze, ziemia sądecka i tarnowska, okolice Myślenic, Bochni i Wieliczki a także Kurpie. Te wysokie palmy występują w dwóch zasadniczych odmianach. Na południu Polski są to pęki długich prętów wierzbowych, leszczynowych lub wiklinowych. W kilku miejscach zostają przewiązane giętką wierzbową wicią zwieńczone wielkim, barwnym czubem, który stanowi bukiet z kwiatów, bazi i bukszpanu. Na szczycie takie palmy umieszcza się zazwyczaj złocisty krzyżyk. Palma kurpiowska to wysoki, kwietny słup. Jest on na całej długości ozdobiony zielenią i kolorowymi kwiatami z bibuły.
Obecnie podczas Niedzieli Palmowej można zaobserwować wszystkie rodzaje palm, niezależnie od regionu. Dawne tradycje, jak to bywa, z czasem zanikły, jednak i współcześnie poświęconą gałązkę zachowuje się w domu, aby niosła pomyślność na cały rok.
