Dawno, dawno temu, w głębi ciemnego, ponurego lasu żyła sobie stara, odrażająca wiedźma z kościaną nogą i obwisłymi piersiami. Baba Jaga – tak ją zwano od jej starczego wieku i groźnego usposobienia, które objawiało się chociażby w złowrogim śmiechu i porywaniu napotkanych dzieci. Oczy kobiety były bardzo słabe, lecz jej szeroka wiedza sprawiała, że widziała znacznie więcej niż wszyscy śmiertelnicy. Domem Baby Jagi była chatka na kurzej stopie, zaś jej towarzyszami – kot, sowa, kruk lub wąż… Jak świat długi i szeroki, tak wszędzie mówi się o tej niebezpiecznej staruszce z leśnych pustkowi. Kim ona jest? Skąd się wzięła? Dlaczego na stałe zadomowiła się w słowiańskim folklorze? Co tak właściwie pewnego można powiedzieć o najstraszniejszej kobiecie świata?
Postać Baby Jagi jest dziś znana przede wszystkim z baśni i ludowych opowieści, jednak początków wiary w tę groźną staruchę należy doszukiwać się w czasach przedchrześcijańskich, dawniejszych nawet od samej wspólnoty słowiańskiej, wśród której historie o okrutnej babie opowiadano sobie szczególnie chętnie. Mitologie innych ludów pełne są postaci podobnych do naszej słowiańskiej staruchy. Niemcy mają Frau Holle, Rumuni – Vîjbabę, Węgrzy – wiedźmę Bogorkań, Włosi – Befanę. Religioznawcy wskazują nawet na podobieństwa łączące Babę Jagę z Ażi – smokiem ze staroirańskich wierzeń, który posiadał swe okrutne, kobiece wcielenie. Mnogość podobnych postaci w mitologiach różnych ludów sprawia, że Babę Jagę należy traktować jako postać, w którą wierzono jeszcze w dobie wspólnoty praindoeuropejskiej. Przypuszcza się, że leśna starucha mogła być kiedyś utożsamiana nawet z bliżej nieokreśloną pogańską boginią, którą następnie zdemonizowano i zdegradowano do rangi leśnego demona.
Religioznawcy podejmujący się próby rekonstrukcji dawnych pogańskich wierzeń na temat Baby Jagi zwracają uwagę na jej bliski związek z lasem. Przypuszcza się, że Baba Jaga pierwotnie była władczynią dzikich zwierząt, a także panią świata zmarłych, utożsamianą przez niektórych badaczy z germańską boginią Perchtą/Holdą lub pruską Raganą. Wśród słowiańskich ludów obocznymi nazwami Baby Jagi są właśnie m.in. Baga Roga (Serbowie i Chorwaci) oraz Baba Pehtra (Słoweńcy). Perchta dla Germanów to bogini leśnej zwierzyny objawiająca się w zależności od pory pod dwiema postaciami – młodej lub starej kobiety, zaś Ragana dla Prusów jest boginią śmierci i przeistoczenia. Na gruncie słowiańskim podobne funkcje zdają się sprawować Dziewanna (bogini łowów i leśnej zwierzyny) oraz Marzanna (bogini zimy i śmierci) – dwie skrajnie różne istoty nadprzyrodzone, które zdaniem wielu badaczy były w istocie dwoma wcieleniami tej samej bogini. Czy słowiańska Baba Jaga to właśnie zdemonizowana Dziewanna/Marzanna? Możliwe, choć sprawa ta jest bardzo trudna do rozstrzygnięcia.
Na uwagę zasługuje to, że wspomniany już bałtyjski wyraz ragana to także termin nazywający kobietę zajmującą się czarami. To drugie znaczenie jest zapewne wynikiem stopniowej desakralizacji tegoż wyraz, przypadkiem podobnym zresztą do naszej rodzimej baby jagi, która dla wielu jest ludowym określeniem czarownicy, szczególnie popularnym w okolicach Gór Świętokrzyskich. Ludowa Baba Jaga to zła, stara kobieta zajmująca się ciemną magią, podobna do słowiańskiej wiedźmy, czarownicy lub wielkopolskiej cioty. Przypuszcza się jednak, że do skojarzenia Baby Jagi z czarownicami doszło nieco później, gdyż pomimo widocznych podobieństw, istoty te nie były dokładnie tym samym. Baba Jaga to wszakże niebezpieczna istota terroryzująca leśne gęstwiny, zaś same wiedźmy w dobie przedchrześcijańskiej były użytecznymi społecznie kobietami zajmującymi się zielarstwem i medycyną, posiadającymi tzw. wiedzę tajemną, dzięki której zresztą dorobiły się miana wiedźm. Niektórzy badacze zwracają też uwagę na to, że motyw pożerania dzieci przez Babę Jagę może być rezultatem zniekształcenia dawnych praktyk dokonywanych przez kapłanki podczas inicjacji młodzieży.
W folklorze Baba Jaga jest znana przede wszystkim jako istota porywająca błądzących po lesie ludzi, czasem też zsyłająca na nich choroby i inne przykre dolegliwości. Ofiarami Baby Jagi szczególnie często stawały się dzieci, które przez groźną staruchę były mordowane, a następnie zjadane ze smakiem po uprzednim ugotowaniu w kotle. Skutki śmiertelne mogło też mieć spotkanie leśnej staruchy z osobami dorosłymi, które mogły zostać uduszone wielkimi obwisłymi piersiami. W opowiadaniach ludowych Babę Jagę przeważnie dosięgała sprawiedliwość – ginęła z ręki pozytywnego bohatera, stając się w ten sposób symbolem unicestwionego zła. Czasem jednak w niektórych podaniach można było usłyszeć o Babie Jadze pomagającej pozytywnemu bohaterowi: udzielającej mu rad i pomagającej mu w zdobyciu cennych przedmiotów. Przypadki pomocnej Baby Jagi były sporadyczne, jednak ich obecność może świadczyć o tym, że wizerunek leśnej staruchy nie zawsze musiał być taki zły. Zapewne w dobie chrześcijaństwa negatywne skojarzenia o babie z lasu zaczęły przeważać nad tymi pozytywnymi, przez co dziś Baba Jaga jest raczej personifikacją wszelkiego zła, drugim obok Leszego demonicznym ucieleśnieniem mrocznych sił lasu.
Imię Baby Jagi wywodzi się prawdopodobnie od prasłowiańskiego *(j)ęga, por. bułg. jeza 'męka, męczarnia’, serb.-chor. jeza 'zgroza, niebezpieczeństwo’, pol. jędza, choć możliwe są również związki tego imienia z dziką przyrodą i nieokiełznaniem. Dzisiaj Babą Jagą zwykliśmy nazywać starą, jędzowatą kobietą. W polskiej kulturze ludowej Babę Jagę zwykło się zresztą nazywać mianem Jędzy lub Jędzyny. Pod chłopską strzechą było można czasem usłyszeć o okrutniej staruszce, która wysysała krew z dzieci. Prosty lud przez długi czas unikał samotnych wypraw po lesie w obawie przed Jedzą, która, jak na typową babcię przystało, uwielbiała tuczyć swych gości rozmaitymi smakołykami. W zjadaniu obfitych porcji łatwo można się zapomnieć, a odpowiednio utuczonemu gościowi trudno było już o ratunek, gdyż Jędzyna, pomimo chudej sylwetki, bardzo szybko była w stanie pożreć swą ofiarę.
Współcześnie mianem jędzy nazywa się kłótliwą, zgryźliwą kobietę. Powszechnie znane są określenia: wygląda jak jędzona oraz zła jak jędza. Dla wielu nie do końca zadowolonych ze swego życia mężczyzn jędza to tajne imię teściowej. W języku polskim utrwalił się nawet związek frazeologiczny – dwunaste dziecko Baby Jagi 'dziecko zaniedbane i brudne’. Można dumać nad tym, dlaczego owe dziecko miałoby być takie zaniedbane, skoro sama Baba Jaga słynęła raczej z przesadnej dbałości o dzieci, która kończyła się wraz z osiągnięciem przez nie odpowiedniej masy. Kto wie, być może leśnej staruszce apetytu starczało wyłącznie na jedenaście bachorów, przez co dwunaste dziecko siłą rzeczy stawało się zaniedbane… Warto pamiętać o naszych rodzimych jędzach, po to by słynnej Baby Jagi nie kojarzyć wyłącznie z baśnią braci Grimm – niemieckich językoznawców, którzy zrobili wiele dla upowszechnienia wizerunku leśnej staruchy niejedno mającej imię.
Źródło:
A. Kempiński, Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich.
G. Niedzielski, Dziewanna – pani lasów i gajów.
B. A. Podgórscy, Wielka Księga Demonów Polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej.
J. Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian.
A. Szyjewski, Religia Słowian.
